Sosyal Yardımlarda Neredeydik, Nereye Geldik!

Konu sosyal yardımlar/sosyal harcamalar olunca, meselenin daha iyi anlaşılabilmesi için evvela birkaç kavramsal açıklamaya gerek duyulmaktadır:

• Sosyal politika,
• Sosyal koruma,
• Sosyal güvenlik,
• Sosyal dışlanma,
• Sosyal içerme/içerimle,
• Sosyal yardımlar….

Böylece sosyal harcamanın ne olduğu daha iyi anlaşılacak ve nihayet, sosyal bütçeden ne anlamamız gerektiği ortaya konulacaktır.

1. Sosyal Harcama

Sosyal harcama kavramı akademik literatürde ve günlük yaşamda sıkça kullanılan bir kavram olmasına karşın, üzerinde mutabık kalınmış genel kabul görmüş bir tanımı bulunmamaktadır.

Gerek sosyal harcama kavramına bakış açısından gerekse ülkeden ülkeye ya da toplumdan topluma kaynaklanan farklılıklar açısından, sosyal harcamanın tanımının yapılmasında güçlüklerle karşılaşılmaktadır. Örneğin eğitim harcamaları kimi çevrelerce ve uluslar arası göstergelerde bir sosyal harcama olarak kabul edilirken, kiminde ise sosyal harcama dışında tutulmuştur. Ya da sokakların aydınlatılması gibi bir hizmet, henüz altyapı sistemi yerleşmemiş ve bu alanda sorunlar yaşayan bir ülke için bir sosyal harcama olarak düşünülürken, bu tür altyapı sistemlerinde hiçbir sorun yaşanmayan ve bahsi geçen alanlarda eşit bir şekilde kaynak dağılımının olduğu ülkelerde sosyal harcamanın dışında bırakılmaktadır. (Şeker, Bütçe İzleme Raporu, 2011:17)

Öncelikle harcama eksenindeki kavramların üzerinde duralım.  Kökeni Latince olan “sosyal” kelimesi; sözlükte, bir bireyle topluluğun diğer üyeleri arasındaki ilişkileri ilgilendiren her şey olarak tanımlanmaktadır.  

1.1.Sosyal politika ise toplumsal risklerin kamusal idaresi olarak tanımlanmaktadır. (Gøsta Esping-Andersen, 2006: 39)

1.2.Sosyal koruma; bireylerin karşılaşabilecekleri risklere karşı güvence sağlayan sosyal yardım ve teşvikleri de içeren sosyal güvenlik kurumlarının, iş güvencesi, sağlık ve eğitim haklarının yaşama geçirilmesiyle ilgili tüm önlemlerin kapsandığı süreç olarak tanımlanmaktadır. AB’nin, sosyal koruma ve sosyal içerme araçları olarak aşağıdaki politika alanlarını sıraladığı gözlenmektedir (Gökbayrak, 2005):

• İşgücü piyasasına katılım

• Sosyal koruma sistemlerinin modernleştirilmesi

• Eğitimdeki dezavantajlar

• Çocuk yoksulluğu

• Barınma koşulları

• Uzun dönemli sağlık bakım hizmetleri, sosyal hizmetler ve ulaşım hizmetlerine erişim

• Engelli, etnik azınlık ve göçmenlerin topluma olan entegrasyonu ve ayrımcılık ile savaşılması

Sosyal koruma kavramının sosyal güvenlik kavramıyla karıştırılmaması gerekmektedir. Sosyal koruma, sosyal riskleri azaltmaya yönelik tüm faaliyetleri kapsamaktadır. Oysa;

1.3.Sosyal güvenlik toplumun geniş bir kesiminin katkılarıyla sosyal risklerden belli ölçüde korunmasını içermektedir. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde görülen sosyal risklerin giderilmesinde sosyal güvenliğin yeterli olmadığı, sosyal korumaya da büyük ihtiyaç duyulduğu gözlenmektedir. (Şeker, Bütçe İzleme Raporu, 2011:18)

1.4.Sosyal dışlanma; sivil, politik, ekonomik ve sosyal vatandaşlık haklarından mahrum olma ya da edilme durum olarak tanımlanmakta; bireyin sosyal bütünleşmesini sağlayan sistemlerden yoksun olmasıyla açıklanmaktadır. (Walker, 1997: 8)

Sosyal dışlanma; yoksulluk, işsizlik, sosyal koruma, eşitsizlik, olumsuz farklılık, ayrımcılık gibi temel sosyal politika konularını kapsaması ve bunlarla ilişkili olması itibariyle ekonomik, sosyal, siyasal tartışmaların ve kamu müdahalelerinin en önemli kavramı haline gelmiştir.

Yoksulluk, işsizlik, sosyal koruma, eşitsizlik, ayrımcılık gibi temel sosyal politikalarını kapsayan sosyal dışlanma; toplumdaki dezavantajlı kesimleri içermektedir. Bu kesimler yetersiz kaynaklara sahip olmalarından dolayı asgari yaşam standartlarının dışında kalmaktadır. Bu bağlamda;

• İşsizler,

• Eğitimsizler ya da az eğitimliler,

• Engelliler,

• Madde bağımlıları,

• Evsizler,

• Yaşlılar,

• Kadınlar,

• Çocuklar

• Yoksul bireyler,

• Kronik hasta ve sakat olan bireyler,

• Dul ve yetimler,

• Göç edenler,

• Altyapı hizmeti elde edemeyenler,

• Tek ebeveynli ve kadın hanehalkı reisleri, sosyal dışlanma kapsamında değerlendirilebilir.

1.5.Sosyal içerme/içerilme; yoksulluk ve sosyal dışlanma riski taşıyan kesimlerin, ekonomik, sosyal ve kültürel yaşama katılımını sağlayan, en azından asgari yaşam standartlarının kazanılması için gerekli kaynakları elde ederek, garanti altına alan bir süreçtir. Sosyal içerme/içerilme ile bireyler yaşamlarını etkileyen konulara ilişkin aktif olarak kararlar oluşturma ve izleme imkânı bulmakta ve temel hak ve özgürlüklerine kavuşabilmektedir. (Council of The European Union, 2004: 8)

1.6.Sosyal yardım; toplumdaki yoksunlaşma olgusunun önlenmesi, giderilmesine ya da geciktirilmesine yönelik bir hizmet alanı olup; en geniş kapsamıyla, toplumdaki yerel standartlar göz önünde bulundurulduğunda asgari düzeyde, kendisinin ve bakmakla yükümlü olduğu kişilerin elinde olmayan nedenlerden dolayı geçimini sağlayamayan kişilere, resmi ya da gönüllü kurum ve kuruluşlar tarafından kanuni yetkiye dayanarak geçimini idame ettirmeleri için ayni ya da nakdi sosyal gelir sağlanan bir sosyal koruma alanı olarak tanımlanabilir. (Çengelci,1993) Sosyal yardım, sosyal koruma siteminin bir parçası olarak kabul edilmekle beraber, yeterli gelire sahip olmayan kişiler için, en son noktada sağlanan maddi destek olarak kabul edilmektedir. (OECD, 2007)

Sosyal harcamalar eksenindeki kavramsal açıklamaların ardından, hangi harcamaların sosyal harcama olarak kabul edildiğine dair uygulamalara bakmak gereklidir. Bu bağlamda uluslararası alanda yapılan çalışmalarda sosyal harcamalara ilişkin istatistikî bilgiler en genel kapsamıyla 3 bilgi sisteminde derlenmektedir:

• ESSPROS (European System of Integrated Social Protection Statistics-EUROSTAT)

(Avrupa Birleştirilmiş Sosyal Koruma İstatistikleri Sistemi)

• SOCX (Social Expenditure Database-OECD)(Sosyal Harcamalar Veri Tabanı)

• SPERS (Social Protection Expenditure and Performance Reviews) ILO (Uluslararası İş Örgütü Metodolojisi)

2. Sosyal Bütçe, Sosyal Yardım Bütçesi

Günümüzde klasik devlet bütçesinin yanında yeni bütçe türleri gelişmektedir. Bu anlamda sosyal bütçe, sosyal transferlerde olduğu gibi, sosyal yasalarla gerek devlet, gerek sivil toplum kuruluşları, gerekse özel kuruluşlarca yapılan çeşitli sosyal yardımların tutarı hakkında parlamenterlere bilgi verir. Fransa’da sosyal bütçeler, olağan bütçe kanununun sonuna eklenirken, Türkiye’de ayrıca bir sosyal bütçe yoktur.

2.1.Sosyal bütçe; bütçedeki eğitim, sağlık, sosyal güvenlik ve sosyal yardım harcamalarının; eşitlik, gelir dağılımı, yoksulluk, istihdam ve sosyal içerme kriterlerinin gözetilerek düzenlenmesini ve bu düzenlemeyle toplumdaki dezavantajlı kesimlerin (kadınlar, çocuklar, gençler, işsizler, yaşlılar ve engelliler gibi) olumlu yönde etkilenmesini amaçlar.

Sosyal bütçe sadece sosyal hizmet alanında çalışan kamu kurumlarının bütçelerinin artırılması anlamını taşımamaktadır. Sosyal bütçenin ihtiyaç analizleri sonucunda hazırlanılması ve uzun dönemde sosyal hizmetleri hedeflemesi gerekmektedir. Bu noktada özellikle istihdam artırıcı tedbirlerin bütçe içinde yeterince yer almaması bütçenin sosyal bütçe olma özelliğinin önündeki en önemli engeldir. Öte yandan geçici tedbirlere dayanan sosyal harcamaların uzun dönemde sosyal içermeyi gerçekleştiremeyeceği kesindir. (Şeker, Bütçe İzleme Raporu, 2011:19)

DPT’nin verilerine göre kamu kesiminin yapmış olduğu sosyal harcamaların GSYH’ye oranı, 2002 yılında %13.54 iken, bu oran yıllar itibariyle artış ivmesi göstererek 2009 yılında %17.24’e yükselmiştir. Sosyal harcamaların GSYH’ye oranı 2010 yılı için %16.68 olarak tahmin edilirken, 2011 yılında %17.28 oranı hedeflenmektedir. Eğitim, sağlık ve sosyal koruma başlıkları altında sınıflandıran kamu kesiminin sosyal harcamaları arasındaki dağılım incelendiğinde ise, sosyal koruma başlığı altındaki harcamaların diğer harcamalara göre bütçeden daha fazla pay aldığı gözlenmektedir. (DPT, 2011)

Türkiye’de son yıllarda sosyal harcamaların nasıl ölçülebileceğine yönelik yöntem ve hesaplama teknikleri geliştirmeye çalışan birkaç çalışmadan bahsedilebilir. Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Politika Forumu bünyesinde hazırlanan ve 2007 yılı Nisan ayında yayımlanan “Türkiye’nin Kamu Sosyal Koruma Harcamalarının Karşılaştırmalı Bir Analizi” raporunda, sosyal koruma harcamalarına ilişkin hem uluslararası karşılaştırmalara yer verilmiş hem de Türkiye’nin sosyal koruma harcamaları 2001-2004 yılları için derlenerek hesaplanmıştır. (Buğra ve Adar, 2007)

Bu konudaki bir diğer çalışma ise Bilgi Üniversitesi STK Çalışmaları bünyesinde hazırlanan Bütçe İzleme Dizisi kapsamında “Sosyal Koruma Harcamalarını İzleme Kılavuzu 2009-2010-2011” örnek gösterilebilir. (Yentürk, 2009) STK’ların katılımıyla gerçekleştirilen eğitim toplantılarında Bütçe İzlemeleri yapıldığı ve bu yıl çocuk ve gençlik harcamalarının da izlendiği gözlenmektedir.

Bu konuda hesaplama tekniğinin geliştirilmesine yönelik olmayan daha çok teorik düzeyde tartışmaların yer aldığı bir başka kaynak ise TESEV İyi Yönetişim Programı yayınlarından “Türkiye’de Sosyal Bütçe – Nasıl Yapılıyor? Nasıl İzlenir?” kitabıdır. (Erdoğdu ve Yenigün, 2008)

2.2.Sosyal Yardım Bütçesi ise bugün itibariyle Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığına bağlı olan Sosyal Yardımlar Genel Müdürlüğü, SHÇEK, Aile Araştırma Başkanlığı, Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü Özürlüler İdaresi Başkanlığı’nın bütçeleri ile Mili Eğitim Bakanlığının ilk ve ortaöğretimdeki muhtaç öğrenciler için ödediği Burs ve tüm Özel Eğitim bütçesi; SGK’nun Yaşlı ve Özürlü Aylığı ile Tazminat Niteliği Taşıyan Ödemelere ilişkin bütçesi; Vakıflar Genel Müdürlüğünün yetim ve özürlüler için Muhtaç Aylığı, İmaret Hizmetleri, Vakıf Gureba Hastanesinin Fakir Hasta Tedavileri, ilk ve ortaöğretimdeki muhtaç öğrenciler için ayırdığı Burs bütçesi; Sağlık Bakanlığının Yeşil Kart Uygulamasına ayırdığı bütçe; Belediyelerin sosyal yardımlara ayırdığı bütçe, Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu ve TTK’nın kömür yardımı olarak ayırdığı bütçe toplamından oluşmaktadır.

Sosyal Bütçe kavramı tüm sosyal harcamalara ilişkin nispeten üst kavramken, Sosyal Yardım Bütçesi ise sadece sosyal yardımlara ilişkin alt kavramdır.

3. Sosyal Harcama Türleri ve Bütçe Karşılıkları

Sosyal harcamaların bütçedeki karşılıklarına geçmeden önce, sosyal harcamaların işlevlerine değinmek gereklidir. Sosyal harcamaların işlevleri; sosyal gereksinimleri karşılama ve sosyal sorunlara çözüm getirme çerçevesinde şekillenmektedir (Erdoğdu ve Yenigün, 2008: 21)

3.1.Sosyal Gereksinimleri Karşılama: İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’nin 22 – 27. maddeleri, insanların bir toplum içinde yaşamaktan kaynaklanan haklarına ilişkindir. Bu maddelerde, yaşam, özgürlük, eşitlik, çalışma, dinlenme, eğlenme, sağlıklı yaşama, eğitim görme, sosyal güvence gibi haklar temel haklar olarak sıralanmaktadır. (1948-İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi, Sosyal Gereksinimler)

3.2.Sosyal Sorunlara Çözüm Getirme: Sosyal sorunlar, yoksulluk ve sosyal dışlanma; yaygın eğitim; hastalık, yaşlılık, işsizlik gibi durumlarda bireyi desteklemeye yönelik sosyal güvenlik önlemleri ve çalışma yaşamının düzenlenmesi olarak gruplandırılmaktadır. Bu sorunları çözmeye yönelik, yoksulluğu ve işsizliği azaltma; gelir dağılımını iyileştirme; ayrımcılıkları ortadan kaldırma ve dezavantajlı kesimleri koruma politikaları uygulanmaktadır. (Buğra ve Keyder, 2006:9)

Sosyal gereksinimleri karşılama ve sosyal sorunlara çözüm getirme işlevlerinin yanı sıra, sosyal gelişmeyi ve iyileşmeyi sağlama da sosyal harcamaların işlevleri arasında sayılabilir.

Türkiye’de 5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu ile bağlantılı olarak 2003 yılından beri uygulanan Analitik Bütçe Sınıflandırmasında; kurumsal, fonksiyonel, ekonomik ve finansman tipi sınıflandırma olmak üzere dört ana grup sınıflandırma söz konusudur.

3.3.Sınıflandırmalar:

-Kurumsal Sınıflandırma: Kurumsal sınıflandırma, siyasi ve idari sorumluluğun belirlenmesini ve performans sorumlularının tespitini hedeflemektedir. Harcamayı yapan yönetim birimlerini esas almaktadır. Dört düzeyli ve sekiz haneli bir kodlama benimsenmiştir. Birinci düzey, bakanlıkları ve benzer kurumları; ikinci düzey, birinci düzeyde tanımlanan, müsteşarlar gibi, yöneticilere karşı doğrudan sorumlu birimleri; üçüncü düzey kodlar, ana hizmet birimleri gibi ikinci düzeye bağlı birimleri; dördüncü düzey ise, politikaları uygulayan birimleri tanımlamaktadır.

-Fonksiyonel Sınıflandırma: Politik organlarca belirlenen kamu harcamalarını kapsayan ve harcamalarla ulaşılmak istenen belirli hedeflerin ve hizmetlerin anlamlı biçimde birleştirildiği bir sınıflandırmadır. Devlet faaliyetlerini 10 ana fonksiyona ayırmaktadır. Bunlar; genel hizmetler, savunma hizmetleri, kamu düzeni ve güvenlik hizmetleri, ekonomik işler ve hizmetler, çevre koruma hizmetleri, iskân ve toplum refahı hizmetleri, sağlık hizmetleri, dinlenme, kültür ve din hizmetleri, eğitim hizmetleri ve sosyal güvenlik ve sosyal yardım hizmetleridir. Ana fonksiyonlar (I.Düzey), ikinci düzeyde programlara bölünmektedir. Üçüncü düzey kodlar ise nihai hizmetleri göstermektedir. Dördüncü düzey açılmış ancak olası ihtiyaçlar için boş bırakılmıştır.

-Ekonomik Sınıflandırma: Ekonomik sınıflandırma devlet faaliyetlerinin, milli ekonomi üzerindeki etkilerine göre gruplanmasıyla oluşturulmuştur. Devlet faaliyetlerinin, milli gelir ve piyasa ekonomisi üzerindeki etkilerinin ölçülmesini amaçlar. Altı haneli ve dört düzeyli kod grubundan oluşur. Birinci düzeyde personel giderleri, sosyal güvenlik kurumlarına devlet primi giderleri, mal ve hizmet alım giderleri, faiz giderleri, cari transferler, sermaye giderleri, sermaye transferleri, borç verme, yedek ödenekler sınıflaması yapılmaktadır.

-Finansman Tipi Sınıflandırma: Genel devlet tanımına giren bütün kurumları kavrayabilmek için ihtiyaç duyulmuştur. Harcamanın hangi kaynakla finanse edildiğini gösterir. Tek haneli koddan oluşup; genel bütçe, katma bütçe, sosyal güvenlik kurumları, özerk kuruluşlar, döner sermayeler, özel ödenekler, dış proje kredileri, bütçe dışı fonlar şeklinde sınıflama yapılmaktadır. (BUMKO)

4. GSYİH içindeki Sosyal Yardım Bütçesinin Payı

Türkiye Cumhuriyeti Anayasası devletimizi sosyal devlet olarak tanımlamaktadır. Sosyal devletin tezahüründe ise sosyal harcamalar ve sosyal yardım harcamaları bir gösterge olarak kabul edilmelidir. Ülkenin gayri safi yurtiçi hâsılası içindeki sosyal yardımların payı, o ülkenin ihtiyaç sahibi kişi ve guruplara bakışının/yardımının bir aynasıdır.

OECD ülkelerinde durum şöyledir:

Tablo1: 2001 yılı OECD Ülkeleri GSYİH, sosyal bütçe, sosyal yardım bütçesi

Kaynak:e : OECD Social Expenditure Database, and OECD, Economic Survey of ChinaOECD Sosyal Harcamalar Veritabanı

Ülkemizde ise durum şöyledir:

Tablo2:  Türkiye GSYİH, Sosyal Bütçe, Sosyal Yardım Bütçesi

Kaynak: Sosyal Kamu Harcamaları Alanında Yapılan Kamu Harcamaları (Bilgi Üniv.Prof.Yentürk)

BUMKO-Temel Ekonomik Büyüklükler

Sosyal yardım bütçemizi OECD ülkeleri ile kıyasladığımızda durumun pek de içaçıcı olmadığı görülecektir. OECD ülkelerinde sosyal yardım bütçesinin GSYİH’ya oranı (ortalama) 4.7 iken, son 10 yılda 3 kat artmasına rağmen bizdeki son durum1.38’dir. OECD ülkelerinde toplam kamu sosyal harcamalarının GSYİH’ya oranı (ortalama) 24.8. iken, ülkemizdeki son durum 13.37’dir. Toplam kamu sosyal harcamaları ile sosyal yardım bütçemizdeki artışın aynı hızla devam edeceği varsayıldığında, 10 yıl sonra zenginler kulübü OECD ortalamasının üstüne çıkacağımız öngörülmektedir.

2002 – 2011 yılları arasında ülkemiz GSYİH’sı 277.574.057-TL den 1.098.807.079-TL ye ulaşarak 9 yılda % 74.73 oranında artarken, Türkiye Cumhuriyeti bütçesi içindeki sosyal yardımlara ayrılan pay da aynı dönemde 1.376.069-TL.den 15.162.080-TL.ye yükselerek, % 90.92 oranında artmıştır.

Diğer taraftan GSYİH bu dönemde 3.9 kat artarken, GSYİH içindeki toplam sosyal yardım bütçesinin payı ise 0,5’den 1,38’e çıkarak, yaklaşık 3 kart artmıştır.

Bu rakamlar bize, sosyal yardım harcamalarımızın büyümemizin üstünde bir oranda artış kaydettiğini göstermektedir.

Her ne kadar 2010 yılında 2009’a oranla sosyal yardımlara ayrılan pay nisbeten düşmüşse de bu oranlar bize ülke büyümesi sonucu oluşan değerin paylaşımında, diğer alanlara oranla sosyal yardımlara daha fazla pay ayrıldığını, diğer bir deyişle fakir-fukaraya ayrılan bütçenin diğer alanlara oranla daha fazla arttığınıgöstermektedir.

5. Sosyal Destek ve Yardımlar

Ülkemizde sosyal destek ve yardımlar muhtelif devlet kurumlarınca yapılagelmiştir. 633 Sayılı KHK. İle Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı oluşturulmadan evvel sosyal yardım ve destekler;

-Sosyal Yardımlar Genel Müdürlüğü (SYD.GM),

-Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK),

-Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Genel Müdürlüğü (SHÇEK),

-Vakıflar Genel Müdürlüğü,

-Sağlık Bakanlığı,

-Mili Eğitim Bakanlığı,

-Kömür İşletmeleri

-Belediyeler eliyle yürütülmekteydi.

SGK Yaşlı ve Özürlü Aylığı ile Tazminat Niteliği Taşıyan Ödemeler; SHÇEK Özürlü Evde Bakım, Özel Kuruluşta Bakım, ayni-nakdi yardım, Yaşlılara yönelik yardımlar, Kurum Bakımı, Toplum-Aile-Kadına yönelik harcamalar; Vakıflar Genel Müd yetim ve özürlüler için Muhtaç Aylığı, İmaret Hizmetleri, Vakıf Gureba Hasta-Fakir Hasta Tedavileri, ilk ve ortaöğretimdeki muhtaç öğrenciler için Burs; Sağ. Bak Yeşil Kart Uygulaması; Milli Eğitim Bakanlığı ilk ve ortaöğretimdeki muhtaç öğrenciler için Burs, Özel Eğitim adı altında aynı hedef kitleye farklı kanalardan ve çoğu kez birbirinden habersiz olarak yardım ve destek faaliyetinde bulunmuşlardır. Yukarıdaki kurum ve kuruluşlara belediyeleri, kömür üretimi yapan KİT.leri, üniversite öğrencilerine yapılan karşılıksız hibereleri de dahil etmek gerekir.

5.1. SYD.GM: Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Genel Müdürlüğü’nün son 9 yıllık harcamaları incelendiğinde 2002 yılında 892.195-TL. bütçe ile SYD.nin toplam sosyal yardımlar içindeki payı %64.83 iken, 2010 yılında 2.032.537-TL ile %13’e gerilemiştir. Bu 5 katlık nisbî gerilemenin sebebi şu şekilde değerlendirilmektedir: 80’li yıllarda mülki idarenin güçlendirilmesi ve sosyal yardımların süratle doğrudan halka ulaştırılabilmesi amacıyla en ücra ilçelere kadar kurulan ve örgütlenen sosyal yardım vakıfları, devletin sosyal yardımlara ayırdığı bütçeyi doğrudan halka aktardığı en belli başlı organ olarak görülmektedir. Bu uygulama başladığında bu vakıflar aracılığı ile çok önemli hizmetler verilmiştir. Ancak özelikle 2000’li yıllarda sosyal yardımların SYD.Gen.Md. aracılığıyla yapılması keyfiyetinden ağırlıklı olarak uzaklaşılmıştır. Sosyal yardımlar yeni modellerle, farklı kurum kuruluşlar aracılığıyla dağıtılmasına ağırlık verilmiştir. Bu durum son 9 yıldaki çok önemli nisbî düşüşün sebebiolarak değerlendirilmektedir.

5.2. SGK: SGK’nın son 9 yılda, 2022 Sayılı Yasa gereğince ödenen Yaşlı ve Özürlü Aylıkları ile Tazminat Niteliği Taşıyan sosyal yardım ödemeleri incelendiğinde SGK.nın 2002 yılındaki sosyal yardım bütçesi 311.623-TL ile toplam sosyal yardımlar içindeki payı %22.64 iken, 2010 yılında 3.047.228-TL ile %21 olması toplam sosyal yardımlar içindeki hissesini muhafaza ettiğini göstermektedir. Son 9 yılda ülkenin sosyal yardım bütçesi 11 kat artarken, SGK bütçesinden sosyal yardımlara ayırdığı pay 9.8 kat artmıştır.

Bu durum, SGK.nın sosyal yardımlara ayırdığı bütçenin ülkenin sosyal yardım bütçesindeki artış oranını yakalayamadığını göstermektedir.

5.3.SHÇEK: Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Genel Müdürlüğü, Özürlü Evde Bakım, Özel Kuruluşta Bakım, ayni-nakdi yardım, Yaşlılara yönelik yardımlar, Kurum Bakımı, Toplum-Aile-Kadına yönelik harcamalardan oluşan bütçesinin, 2002 Yılında 5.233-TL ile toplam sosyal yardımlar içindeki payı %0.46 iken, 9 yıl sonra (2010 Yılında) 2.541.541-TL ile SHÇEK’in toplam sosyal yardımlar içindeki payı 36 kat artarak %16.76 ya yükselmiştir.

SHÇEK Genel Müdürlüğünün bütçesindeki önemli nisbî artışın sebebi 2005 yılından sonra uygulanan ve 300.000 üzerindeki özürlü için ödenen “özürlü evde bakım” harcamalarıdır.

5.4. Sağlık Bakanlığı: Tamamı yeşil kart uygulamalarından oluşan Sağlık Bakanlığının sosyal yardımlar içindeki payı 2004-2009 yıları arasında çok hızlı bir yükseliş gösterirken, 2009 yılından sonra, özellikle bu alanda yürütülen bilgi teknolojileri denetimi (BT) sonucunda yeşil kart uygulamaları ve buna bağlı ödemelerde nisbi bir düşüş olduğu görülmektedir.

Son 8 yıllık dönemde, sosyal yardım bütçesi 7.34 kat artarken, aynı dönemde yeşil kart ödemeleri hemen hemen paralel bir artışla 7.63 oranında artmıştır.

5.6. Son 9 Yıllık Göstergeler: Son 9 yıllık süreçte sosyal yardımların devlet eliyle dağıtımında önemli farklılıklar baş göstermiş, algılamalarda ve uygulamalarda önemli değişiklikler görülmüştür:

TC.Bütçesi içerisindeki sosyal yardımlara ayrılan pay son 9 yılda 11 kat artmıştır. Bunun yanı sıra bütçe içindeki sosyal yardımlara ayrılan payın GSYİH’ya oranı da 3 kata yakın bir artış göstermiştir.

Diğer taraftan aynı dönemde Türkiye’nin kişi başına düşen GSYİH’sı %71 (1.7 kat) oranında artış göstermiştir.

Bu bilgiler şu anlama gelmektedir:

• Ülkenin zenginliği 2 katın altında bir artış kaydederken, ülke kaynaklarından yardıma muhtaç vatandaşlara ayrılan pay, asimetrik/oransız bir biçimde 11 kat artmıştır.
• Hükümet, kaynakları aktardığı musluklardan sosyal yardıma/muhtaçlara ayrılan musluğu anormal yüksek bir debi ile açmıştır.
• Bu dönemde, diğer kamu harcamalarına nisbeten sosyal yardımlara ortalama 3 kat fazla pay ayrılarak, yardıma muhtaç vatandaşlara 3 kat fazla önem verildiği gösterilmiştir.

Tablo5:  Sosyal yardım bütçesinin ve sosyal yardımlara ilişkin kurumsal harcamalar

Kaynak: ASPB

  SYD Gn. Md.                        S G K

Sos.Yrd                        Sos.Yrd

Yılı      Bütçesi   içindeki Payı   Bütçesi  içindeki Payı

2002           892.195   64.83      311.623     22.64

2003           651.990   31.58     737.092     35.70

2004        1.347.847   38.59      788.825     22. 59

2005        1.304.664   28.66   1.003.882     22.05.

2006        1.389.548   19.97   1.284.823     18.47

2007        1.413.757   14.71   1.758.304       18.3.

2008        1.797.080   16        2.018.629     18.01.

2009        2.379.375  16.28   2.366.527     16.19

2010        2.032.537   13.40   3.047.228     20.09.

Artış Oranı       2.27 kat                9.7 kat

Tablo5: Sosyal yardım bütçesinin ve sosyal yardımlara ilişkin kurumsal harcamalar

Kaynak:ASPB

                            SHÇEK                      Sağlık Bakanlığı

                            Sos.Yrd                             Sos.Yrd

Yılı      Bütçesi   içindeki Payı  Bütçesi      içindeki Payı

2002        5.233         0.46       160.000                   11.62.

2003        9.910          0.48      1.809.000               39.74

2004        11.484        0.32      1.062.000               30.41

2005        15.981        0.35      1.809.000               39.74

2006        406.886      5.84.     2.910.000               38.95

2007        582.530      6.06.     3.913.000               40.73

2008        1.018.17    9.08.     4.031.000               35.97

2009        1.746.701  11.95.   5.506.000               37.68

2010        2.541.541  16.76    4.951.215               32.65

Artış Oranı            485.6 kat                                30.9 kat

Tablo5: Sosyal yardım bütçesinin ve sosyal yardımlara ilişkin kurumsal harcamalar

Kaynak:ASPB

Devlet sosyal yardımları değişik organları vasıtasıyla yerine ulaştırmıştır. Bu kurumlar; Sosyal Yardımlar Genel Müdürlüğü (SYD.GM), Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK), Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Genel Müdürlüğü (SHÇEK), Vakıflar Genel Müdürlüğü, Sağlık Bakanlığı, Milli Eğitim Bakanlığı, Kömür İşletmeleri ve Belediyelerdir.

Son 9 yılda, sosyal yardımda bulunan kurumların sosyal yardıma ayırdığı bütçe gelişimi incelendiğinde, genel bütçenin içerisindeki sosyal yardımlara ayrılan payın 11 kat arttığı görülmektedir. Sosyal yardımlar 11 kat artarken; ilgili kurumların sosyal yardım bütçelerinin birbirlerine oranla asimetrik bir gelişme gösterdiği, SYD.GM’nün bütçesi 2.27 kat, SGK.nın sosyal yardım bütçesinin 9.7 kat, Sağlık Bakanlığının sosyal yardılara ayırdığı payın 30.9 kat, SHÇEK’in bütçesinin 485.6 kat arttığıgörülmektedir.

2010 Yılı itibariyle sosyal yardımların: (büyükten-küçüğe)

1. %34’nü (4.951.215) Sağlık Bakanlığı eliyle,

2. %21’ni (3.047.228) Sosyal Güvenlik Kurumu eliyle,

3. %17’ni (2.541.541) SHÇEK eliyle,

4. %14’nü (2.032.537) SYD.GM eliyle,

5. %7’ni (1.095.044) Mili Eğitim Bakanlığı eliyle

6. %4’nü (578.448) Vakıflar Genel Müdürlüğü eliyle,

7. %3’nü (433.734) Belediyeler eliyle,

8. %0.26’nı (40.708) TTK ve TKİ eliyle dağıtıldığı görülmektedir. 

6. Tek Çatı Örgütlenmesi

03.06.2011 tarihinde yayınlanarak yürürlüğe giren 633 Sayılı KHK ile Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı kurulmuştur. Son yıllardaki sosyo-ekonomik gelişmeler sosyal yardım/destek alanında yeni bir organizasyon ihtiyacını ortaya çıkarmıştır.

Sosyal yardımların etkili ve verimli bir şekilde dağıtımı, sosyal yardımlarda ve sosyal desteklerde adaletin sağlanması, toplumun yardıma muhtaç kesimini “hep yardım bekleyen bir kesim” halinde tutmak yerine, katma değer üretecek şekilde yardıma muhtaçların ekonomik hayata kazandırılması ve sosyal politikaların geliştirilmesi amacıyla kurulan Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı, dezavantajlı guruplara yönelik hizmet veren kurum ve kuruluşları bünyesinde yeniden örgütlemiştir.

Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığının hizmet birimleri şunlardır:

a) Aile ve Toplum Hizmetleri Genel Müdürlüğü.

b) Çocuk Hizmetleri Genel Müdürlüğü.

c) Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü.

ç) Özürlü ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü.

d) Sosyal Yardımlar Genel Müdürlüğü.

e) Denetim Hizmetleri Başkanlığı.

f)  Strateji Geliştirme Başkanlığı.

g) Şehit Yakınları ve Gaziler Dairesi Başkanlığı.

ğ) Avrupa Birliği ve Dış İlişkiler Dairesi Başkanlığı.

h) Eğitim ve Yayın Dairesi Başkanlığı.

ı) Hukuk Müşavirliği.

i) Bilgi İşlem Dairesi Başkanlığı.
j) Personel Dairesi Başkanlığı.

k) Destek Hizmetleri Dairesi Başkanlığı.
l) Basın ve Halkla İlişkiler Müşavirliği.
m) Özel Kalem Müdürlüğü.

Böylece; ayrı ayrı kuruluş kanunlarıyla kurulup birbirinden ayrı/bağımsız faaliyetini yürütmekte olan kurumlardan;

- Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı: Aile ve Toplum Hizmetleri Genel Müdürlüğü,

- SHÇEK: Çocuk Hizmetleri Genel Müdürlüğü,

- Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü aynı isimle,

- Özürlüler İdaresi Başkanlığı: Özürlü ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü,

- SYD Genel Müdürlüğü: Sosyal Yardımlar Genel Müdürlüğü

adıyla yeni kurulan Bakanlığın ana hizmet birimleri olarak (sosyal yardım ve destekler ile dezavantajlı guruplara yönelik kurumlar) tek çatı altında toplanmıştır.

SONUÇ

Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığının kurulduğu tarihe kadar, sosyal yardım ve desteğin ihtiyaç sahiplerine ulaştırılmasında aracı olan kurum ve kuruluşların bütçe yapıları, mali durumları, dezavantajlı guruplara yönelik hizmet modelleri itibariyle, 9 yıl önceki rakamlarla 2010 yılı rakamları karşılaştırıldığında; SYD.GM ve SHÇEK dışındaki kurumların harcamalarında dikkat çekici bir fark görülmemekle birlikte, SYD.GM ve SHÇEK’in harcamalarında/bütçelerinde çok önemli değişiklikler olduğu görülmektedir.

TC Bütçesi içerisindeki sosyal yardımlara ayrılan payın dağıtımında, son 9 yılda SYD.Gn.Md.lüğünün payının 5 kat azalarak %64.83’ten %13.40’a gerilediği, SHÇEK’in payının ise 36 kat artarak %0.46’dan %16.76’ya yükseldiği görülmektedir. Bu durum; sosyal yardıma muhtaç kesime ulaşmada kullanılan kurumlarda/estrumanlarda/modellerde değişiklik eğilimini göstermektedir.

İlk uygulamaya başlanıldığı 1980’li yıllarda, sosyal yardımların ve desteklerin doğrudan ihtiyaç sahibi kesimlere transferinde çok ciddi ve etkili payı olduğu bilinen Sosyal Yardım Vakıflarının, kurulduğu gündeki etkin yapı ve uygulamalarını koruyamadığını rakamlar göstermektedir.

Son yıllardaki sosyo-ekonomik gelişmelerle birlikte yeni Bakanlık yapılanması, sosyal yardım ve desteğe yönelik araçların, kurumların ve buna bağlı olarak alışılmış örgütlenme modellerinin sorgulanması zorunluluğunu ortaya koymaktadır.

Sedat ERGENÇ

Aile Bakanlığı İç Denetçisi

Kamu Yönetimi Uzmanı

iletisim@politikadergisi.com

TABLOLAR

Tablo1: 2001 yılı OECD Ülkeleri GSYİH, sosyal bütçe, sosyal yardım bütçesi

Tablo2: Türkiye GSYİH, Sosyal Bütçe, Sosyal Yardım Bütçesi

Tablo3:GSYİH ve Toplam sosyal yardımlar

Tablo4: Türkiye Kişi Başı GSYİH

Tablo5: Sosyal yardım bütçesinin ve sosyal yardımlara ilişkin kurumsal harcamalar

GRAFİKLER

Grafik1:Sosyal Yardımların GSYİH’ya oranı

Grafik2:Tüm Sosyal Yardım Bütçesinin gelişimi,

Grafik3:SYD.Gen.Md. bütçesinin gelişimi,

Grafik4:SGK sosyal yardım bütçesinin gelişimi,

Grafik5:SHÇEK bütçesinin gelişimi,

Grafik6:Sağlık Bakanlığı sosyal yardım bütçesinin gelişimi,

Grafik7:2002 Yılı Sosyal yardım dağıtımı yapan kurumlar

Grafik8:2010 Yılı Sosyal yardım dağıtımı yapan kurumlar.